Ruhu Arındırmanın İlim ve Marifetteki Rolü

İlim ve öğrenim uğruna yapılan çabayı, İslam mektebi devamlı teşvik etmiş, Kur'an-ı Kerim ve hadisler ilmi, değer ve üstünlük ölçüsü olarak söz konusu etmişlerdir. Kur'an-ı Kerim, ilmin üstünlük ölçüsü olduğunu şu şekilde beyan ediyor:    

"De ki: Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Hiç şüphesiz akıl sahipleri öğüt alıp düşünmektedir."(1) Ve diğer bir yerde insanın her iki alemde yüce insani derecelere erişmesinin ilmin nuruyla gerçekleşeceğini şöyle açıklamıştır:    

"...Allah, sizden iman etmekte olanları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltir. Allah, sizin yaptıklarınızdan haberdardır."(2)    

İslam dininde ilmin değeri ve üstünlük ölçüsü oluşu, şu iki özelliğe sahip olmasına bağlıdır.    

a) İlim sahibi güzel ahlak sahibi de olmalıdır.    

b) İlim yüce insani değerler doğrultusunda kullanılmalıdır.    

Bu ikisinden her birinin olmayışıyla ilim, bataklığa dökülen tatlı ve berrak suya benzer ki, bir nevi  "en güzel yaratılış" zirvesinden "aşağıların aşağısı"na(3) doğru çöküştür. İşte bu yüzden ilahi maariflerin hazinesi olan Kur'ân-ı Kerim, Resul-i Ekrem'in (s.a.a) peygamberliğe gönderilişinin hedefini açıklarken, ilim ve tezkiyeyi (ruhu pisliklerden arındırmayı) bir arada ve yan-yana zikretmiştir.(4) Bu gerçeğe Resulullah'ın (s.a.a) buyruklarında da rast lanmaktadır. Çünkü Resulullah (s.a.a) "Ben öğretmek için gönderildim"(5) diye ilan ediyorsa, "Ben ahlaki erdemleri tamamlamak için gönderildim"(6) diye de buyurmuştur; ve yine "Rabbim bana ilim öğretti; ne de güzel ilim" şeklinde buyuruyorsa bununla birlikte "Rabbim beni terbiye etti; ne de güzel terbiye"(7) sözünü de dile getirmiştir.    

Dolayısıyla ilim, ahlakî değerlerle ve insani hedeflerle birlikte olursa değer kazanır ve İslam'da olan üstün değerlerin kapsamına giriverir; yine alimin makam ve değeri, ilim ve bilgi edinmeye çaba harcamanın yanısıra kendi nefsini temizlemeye daha fazla önem göstermesine bağlıdır.

    
Bahsimize "Unvan-i Basri"den rivayet edilen bir hadisle başlıyoruz:    

Şemsuddin Muhammed b. Mekki, Ahmed Ferahani'den (r.a) ve o da Unvan-i Basri'den  şöyle dediğini rivayet ediyor:    

"Yıllardı ilim edinmek için Malik b. Enes'in dersine gidiyordum. Medine'de İmam Sadık'ın (a.s) huzuruna gittim, Malik'ten edindiğim gibi imam Cafer Sadık'tan (a.s) da ilim edinmek istiyordum. İmam Sadık (a.s) bana şöyle buyurdu: "Ben gözaltındayım; ayrıca gece gündüz dua ve zikirle meşgulüm. Beni işimden alıkoyma; önceki gibi Malik'e giderek ondan istifade et."    

Unvan der ki: İmam Sadık'tan (a.s) duyduğum bu söze çok üzüldüm. Huzurundan çıkarak kendi kendime: "Eğer bende bir hayır olsaydı İmam beni yanına gidip gelmekten ve kendisinden feyz almaktan alıkoymazdı," dedim.     

Daha sonra Mescid-i Nebi'ye giderek Resulullah'a (s.a.a) selam verdim. İki rek'at namaz kıldıktan sonra ellerimi dua için kaldırarak şöyle dedim: "Ey Allah! Ey Allah! İmam Sadık'ın (a.s) kalbini bana karşı şefkatli kıl ve onun ilminden bana nasib eyle! ki senin doğru yoluna hidayet olayım."    

Sonra üzgün bir halde eve döndüm. Kalbim İmam Sadık'ın (a.s) muhab betiyle dolduğu için artık Malik'in yanına da gitmedim; zaruri ihtiyaçlarım dışında evden dışarı çıkmadım. Nihayet sabrım tükendi. Bir gün ikindi namazından sonra İmam'ın evine gitmek üzere dışarı çıktım. İmam'ın evine varınca içeri girmek için izin istedim. İmam'ın hizmetçisi dışarı çıkarak: "Ne istiyorsun?" dedi. "İmam'a selam vermek istiyorum" dedim. Hizmetçi: "İmam namaz halindedir" dedi ve geri döndü; ben kapının arkasında oturdum; henüz çok geçmemişti ki hizmetçi gelerek: "Allah'ın bereketiyle gir" dedi. İçeri girerek selam verdim. İmam Sadık (a.s) selamımı aldıktan sonra "Otur; Allah affetsin seni" diye buyurdular. Oturdum. İmam bir müddet başını aşağı eyerek öylece sessiz kaldı. Sonra başını doğrultarak: "Künyen nedir?" diye buyurdu. "Eba Abdullah'tır" dedim. İmam Allah bu künyeyi sende sabit kılsın ve seni muvaffak etsin. Ey Eba Abdullah, benden isteğin nedir?" buyurdu. Ben kendi kendime dedim ki: İmam'ı ziyaretimin, bu duasından başka bir faydası olmasa da, bu duasındaki hayır yeter bana. İmam ikinci kere "ne istiyorsun?" buyur du. "Ben, Allah Teala'dan sizin kalbinizi bana karşı yumuşatmasını ve şefkatli kılmasını, sizin ilminizden beni faydalandırmasını istedim. İnşaallah Allah ka bul etmiştir." dedim.    

İmam o zaman şöyle buyurdu: "Ey Eba Abdullah, ilim, öğrenmekle edinil mez. İlim ancak bir nurdur ki, Allah Teala onu hidayet etmek iste diği kimsenin kalbine yerleştirir. O halde, eğer ilim istiyorsan ilk önce kulluğun hakikatini kendi nefsinde ara! İlimi kullanarak (amel ederek) edin ve Allah Teala'dan idrak etmeyi iste; o seni bilgin eder."(8)    

Şimdi bu hadisin ışığında "ilmin hakikatı"nı ve ona "ulaşmanın şartları"nı beyan etmeğe çalışalım.    

İlmin Hakikatı    

"İlim, öğrenme yoluyla edinilmez; ilim ancak bir nurdur ki, Allah Teala onu hidayet etmek istediği kişinin kalbine yerleştirir."    

Bu söze dikkat ettiğimizde bu ilmin, medrese veya okullarda tahsil edilerek elde edilen ilimlerden veya ders olarak, kitap okuyarak ve bilginlerin eserlerini arşatırarak edinilen ilimden farklı olduğu açıklığa kavuşmaktadır. Çünkü okul ve medreselerde olan ilim sadece anlama ve anlatma için kullanılan sözcük ve terimlere dayalıdır; ancak hakiki ilim bunların dışında bir şeydir. Ama bu söz, bu iki tür ilmin arasında bir irtibatın olmadığı anlamına değildir; çünkü ke lime ve terimlere dayalı olan ilim "ilmin hakikatı" dediğimiz nura kavuşmak için gerekli olan ortamı hazırlamaktadır.

      Alim, ilmin hakikatı ışığında açıkça hakikatı bulur, hidayete kavuşur. İmam Cafer-i Sadık'ın (a.s) tabiriyle "nur" olan bu ilmin iki özelliği vardır:    
a) Nurda meçhul bir nokta yoktur. Yine ilim, şek ve şüphe olması bir yana, ancak yakin haddine ulaştığı zaman hakikat olur.    

b) Nur aydınlatıcıdır. Hakiki ilim de hakikatleri batıl şeylerden ayırt ettire cek derecede aydınlatıcı olmalıdır. İnsanın sapmasına ve helak olmasına sebep olan fikri karanlıkları yok etmeli, inanç temellerini gevşeten şek ve şüpheyi alimden uzaklaştırmalıdır; o alime ilim ve fikir sebatı vermelidir. Ve yine hi dayet yolunu ona aydınlatıp onu hak ve hakikatlere doğru yönlendirmeli(9) ve sonucu kurtuluş olan insani kemale ulaştırmalıdır.(10)    

Dolayısıyla hadislerde, hidayet ilmin ayrılmaz özelliği olarak tanıtılmıştır ve hidayetin ancak ilmin ışığı altında gerçekleşebileceği bildirilmiş(11) ve ilimden mahrum olan kimse hidayet yolundan uzak olarak tanıtılmıştır.(12)    

Gerçekten ilim, bu iki özelliğiyle Allah Teala'nın, doğru yolu, kemal yolu nu bulup toplumu cehalet ve delaletten kurtarmaları için liyaketli kimselere bağışladığı bir nurdur.    

İlmin Hakikatine Ulaşmanın Şartları:    

Önceden zikrettiğimiz hadisin ilk bölümünün ışığında ilmin hakikatıyla tanıştık. Şimdi ilmin hakikatına ulaşmanın yollarını bize öğreten ikinci bölüme dikkatinizi çekiyoruz. İmam Sadık bu hususta ubudiyet ve kulluk mese lesini beyan edip, aynı zamanda "fiiliyette ilimden yararlanma" ve "Allah Teala'dan yardım isteme"ye işaret etmektedir. Şimdi biz bu iki olgu üzerinde duralım:    

a) Ubudiyet ve Kulluk    

"İlk önce kendinde kulluğun hakikatını ara"    

Şüphesiz hakikatleri şüphelerden arınmış bir şekilde alime gösteren, karan lık ve zülmetlerde yolları aydınlatan ilim; dünya hayatını kemal yatağı ve ahiret yurdunu doğruluk ve kurtuluş mekanı kılan ilim ve mezkur hadisin tabirince kendisi "nur" olan ve nura hidayet eden ilim, sözcüklerde biten nakli ve akli öğrenimlerden kaynaklanamaz; bu özellikteki bir ilim kitapları mutalaa etme ve araştırma yoluyla edinilemez. Böyle bir ilim Allah tarafından liyaketli kulların kalbine indirilen bir "nur"dur. Dolayısıyla, İmam Sadık'ın (a.s) buyruğundan ilham alarak şu neticeye varıyoruz ki, bu ilme sahip olmak, kulluğun hakikatine ulaşmaya bağlıdır. Yani ilim edinmek isteyen kimsenin kelime ve ıstılahları öğrenirken aynı zamanda yaratıcısına kulluk etmesine ve "kulluğ"un yüce makamına erişmesine bağlıdır. Öyle bir makam ki, ilahi ol­mayan bütün bağlardan koparır, iç ve dış hayatında Allah'ın hakimiyetini tesbit eder. Böyle bir insan bütün değerlerin, ana değer olan kulluk ok yanusuna bağlı olmasıyla değer kazandığına inanır ve onları bu mihver ekse nin de arar. Böyle olunca da Allah'ın nurundan yaralanmak için illet-i tamme olan kulluk eşliğindeki öğrenim gerçekleşir ve insan ilmin hakikatine kavuşur.    

Bu konuda, ilmin hakikatine ulaşanlardan olan büyük alim Seyyid Haydar Âmuli (r.a) şöyle yazmaktadır:

      "Mekke yolculuğundan döndükten sonra Necef şehrinde ikamet ettim, ve imkan dahilinde olan en çok, en zor ve en yüce bir riyazet ve ibadete koyul dum. Dolayısıyla o zor şartlardaki riyazet ve ibadetin peşinden, bu müddet zarfında Allah tarafından açıklanması mümkün olmayan bir takım maarif, hakikat ve dakik noktalar kalbime aktı."(13)    
Bir çok ayet ve hadislerde muhtelif tabirlerle ilmin Allah'a kulluk sayesinde elde edileceğine işare edilmiştir. İlim nuruna kavuşmak için bazı ayet ve hadislerde "takva", bazılarında "ihlas" ve bazılarında da "Allah'ın ahlakıyla ahlaklanmak" şart bilinmiştir. Fakat gerçekte bunların her biri Unvan-ı Basri'nin hadisinde "kulluğun hakikatı" olarak ifade edilen gerçeğin cil veleridir. Bunun açıklığa kavuşması için ubudiyet ve kulluğun bu cilvelerini şart bilen bazı ayet ve hadisleri zikrediyoruz:    

Kulluğun Takva Cilvesi    

Bir çok ayet-i kerime, Allah Teala'nın, takvalılara gerçek ve hakikatleri id rak edebilecekleri bir güç verdiğini bildirmektedir. Örneğin, Allah Teala Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyuruyor:    

"Ey iman edenler, Allah'tan  korkup  sakınırsanız   (takvalı olursanız),  size doğruyu yanlıştan ayıran (bir nur ve anlayış) verir"(14)    

İnsan kemala erişmek için sarfettiği çaba, hareket ve davranışlarında ilahî bir hidayet meş'alesine muhtaçtır. Doğrular ve yanlışlar çoğu kez normal düşünceyle ayırt edilemez. İnsan, hak düşünceli olmak için de Allah'ın hidayet edici gücüne muhtaçtır. Mezkur ayetten ve diğer ayetlerden(15) anlaşılıyor ki, bu güç takva ve Allah'a kulluk etmenin sayesinde kazanılır. Hadisler de bu konuyu açıkça beyan etmektedirler. Hz. Hızır'ın, Hz. Musa'ya (a.s) hikmetli buyruklarında şunları görüyoruz:    

"Ey Musa ... kendini sabır için hazırla ki ilim edinesin, kalbini takva için şuurlandır ki, ilmin hakikatine erişesin..."(16)    

Kulluğun İhlas Cilvesi    

Bir çok hadisde, ilim ve hikmetin ihlas sayesinde elde edilebileceğine işaret edilmektedir. Başka bir tabirle ihlas, ilmin (hikmetin) hakikatine ulaşmanın şartı bilinmiştir. Şimdi bu hadislerden iki örnek zikredelim:

      Resulullah (s.a.a) şöyle buyurur:    
"Her kim kırk gün kendini Allah için halis ve muhlis ederse, Allah Teala hikmet çeşmelerini onun kalbinden diline akıtır."(17)    

İmam Sadık (a.s) da şöyle buyurmaktadır:    

"Her kim kırk gün Allah'a olan imanını halis ederse Allah Teala onu dünyaya nispet zahid eder, dünyanın dert ve dermanını ona gösterir, kal bine hikmet yerleştirir ve dilini hikmetle konuşturur."(18)

 Kulluk ve Ahlak    
"İlmin hakikatı"nın yeri, düşünce ve akıl değildir. Bilakis onun yeri, doğru bir ahlaki metodla cilalanmış, zulmet ve çirkinliklerin pasının giderilmiş olduğu tertemiz kalplerdir (insan varlığının özü olan ruhudur). Dolayısıyla ilmin hakikatını elde etmek için ahlaki değerlere dikkat etmek baş rolü oynamaktadır. Çünkü nefsi temiz tutmak ve kalbe yakışmayan şeytani sıfatlardan temiz le mekle, kalp ilahi nuru kabullenmeye hazır olur ve böylece insan bu nura kavuşma liyakatini kazanır. Bu konuda İmam Ali (a.s) şöyle buyurmaktadır:    

"İlim gökyüzünde değildir ki, sizin için iniversin ve yerde de saklanmış değil ki sizin için çıkıversin; bilakis ilim sizin kalplerinizde gizlidir. İlmin size zahir olması için ruhani (manevi) kişilerin edebiyle edeplenin."(19)    

Bu hadiste "edep"ten maksat ahlaki değer ve faziletlerle kuşanmaktır. Bu konuda merhum Tureyhi şöyle yazmıştır: Bu hadisle Hz. Ali (a.s) ashabını eğitmek ve ahlaki değer ve faziletleri öğretmek istiyor.(20) Ve "ruhaniler" (manevi kişiler)den maksat da Allah'ın melekleridir." Binaenaleyh, bu hadiste Hz. Ali (a.s), Allah'ın meleklerinin ahlak ve edebiyle kuşanın buyuruyor. Melekler in yaratılışlarında şu sıfatlar vardır:    

1- Şehvetin tuğyan etmesinden, istek ve heveslere uymaktan uzaktırlar.    

2- Allah'ın emretmediği bir ameli yapmazlar.    

3- Sadece Allah Teala'nın kutlu zatına teslim olarak, O'na itaat ve halis olarak kulluk ederler.    

Dolayısıyla, hakiki ilmi isteyen bir kimse, İlahî nurun kalbinde parlaması ve Allah'ın ilminin tecelligâhı olması için bu sıfatları nefsine yerleştirmelidir. Bu takdirde, onun ilmi Allah'ın bağışı olacak ve o kimse, dinde sebatlı olan büyük alimlerin safında yeralacaktır. Zira din alimi, ilim ve maarif tahsil et mek yolunda çaba göstermesi ile birlikte ilahî sıfatlarla kuşanıp, ilmin hakikatını Rabbinden alır.    

Bu hakikatin tadını alan merhum Şehid-i Sanî Kitab-ul Kâza'da içtihadın tanımını yaparken şöyle yazıyor:    

"Evet bütün bunlarla birlikte fakih, füruun (ahkamın), hangi temel ilkelerin kapsamına girdiğini anlayabilecek ve temel ilkelere dayanarak füruu (ahkamı) ispat edebilecek bir güce sahip olmalıdır. Bu konuda önemli olan da ve idrak gücüdür. Yoksa günümüzde şeyleri edinmek kolaydır. Çünkü alim ve fakihler in bu mukaddimeler ve bunlardan yararlanma tarzı hakkındaki tahkikleri oldukça çoktur. Fakat bu güç ve kuvvet Allah'ın elindedir ve Allah Teala onu kendi hikmetiyle liyakatli kimselere bağışlar. Elbette öğrenim ve öğretim uğruna çaba harcayanların çaba ve gayretlerinin bu gücü elde etmede önemli rolü vardır."(21)    

"Bizim uğrumuzda cihad edenlere şüphesiz biz onlara yollarımızı gösteririz; Gerçek şu ki Allah, ihsan edenlerle beraberdir."(22)    

Evet muhtelif ilim dallarında, bahs ve tartışmalarla ömür çürüten ancak ruhî arınma için çaba göstermeyen alimlere baktığımızda onların düşünceleri nin gerçek ve hakikattan uzak olduğunu görürüz.

      "Şimdi sen, kendi hevesini kendine tanrı edinen ve bu yüzden bilerek Allah, kendisini saptırdığı, kulağı ve kalbi üzerine damga vurduğu ve gözü üstüne de bir perde çektiği kimseyi gördün mü? Artık Allah'tan sonra ona kim hidayet verecektir? Siz yine de öğüt alıp-düşünmüyor musunuz?"(23)    
Bu ayete göre, kulluğun hakikatından yoksun bir bilgin iki tür bedbahtlığa düçar olabilir.    

1- Saadet ve kurtuluş yolunu bulmaya vesile olması gereken ilmi, hayvani arzulara ve insaniyetle çelişen hedeflere kavuşma vesilesi olur ve nihayet böyle bir ilim onu kurtuluşa değil çöküşe götürür. Bu konuda Hz. Ali (a.s) şöyle buyuruyor: "Bir çok alimler vardır ki, cehaletleri onları öldürmüştür, ve ilimlerinin onlara bir faydası olmaz."(24)

      Sadece kendisi bu girdapta boğulmakla kalmaz, hatta bazen bir toplumu da kendisiyle birlikte çöküşe sürükler. Öyle ki, bu konuda Hz. Ali (a.s) şöyle buyurur. "Alimin ayağının kayması dünyayı bozar."(25)    
2- Duyu organları ve bilincin kaynağı olan kalbi mühürlenir ve hakikatları bulmak için temel şart olan ilahi nurdan mahrum kalır. Ama kitapları araştırma yoluyla edinilen zihni bilgiler güven verici ve yakini olmaz; bilakis çoğu zaman serap gibi insanı aldatır ve bir nevi cehl-i mürekkebe sokar.    

b) İlimden Yararlanma    

"İlimden yararlanmak için öğrenin" Bir işin değeri, o işin bilinçli olmasına bağlı olduğu gibi bilincin de değeri pratikte kendini gösterir.(26) Çünkü hakiki ilim arkasından ameli de getiren ilimdir. Ve değer de, böyle bir ilim için söz konusudur.(27) Zira insan bir şey hakkında ilim edinince ve ona yakin edince, bu yakin onu ilmine uygun amele zorlar. Dolayısıyla beraberinde amel ol mayan bir ilim, hakiki bir ilim sayılmaz.(28) Bilakis, o ilim insanın şüphe ve tereddüde düşmesine ve amele girişmekten çekinmesine sebep olan bir düşüncedir. Hakiki ilim, beraberinde ameli de getirdiği gibi, amel de ilimi doğurur ve onu artırır. Çünkü insan amel doğrultusunda her ne kadar adım atarsa o miktar da Allah Teala onun ilim ve bilgisini artırır. Bu konuda Resulul lah (s.a.a) şöyle buyurur: "Her kim bildiğiyle (ilmiyle) amel ederse Allah Teala ona bilmediği şeylerin ilmini verir"(29)    

c) Allah'tan İstemek (Dua)    

"Allah'tan bilinç iste, sana anlama gücü versin"    

İlmin hakikatına kavuşmak için şart bilinen diğer bir etken de "dua" ve Allah'tan istemektir. Bu konu "ubudiyet"in bir tecellisi olmasına rağmen mez kur hadiste özel olarak zikredilmiştir.    

İnsan ilmin nurunu elde etme liyakatini kazanmak için lafız ve ıstılahları öğrenmenin yanında ellerini bütün sır ve hakikatlardan haberdar olan Allah'a açarak o hakiki ilme kavuşmayı O'ndan istemelidir. Büyük şahsiyetler bu konuya çok önem vermiş ve bu vesileyle bir çok hakikatleri idrak etmişlerdir.

Bütün bunlarla birlikte, ilim ve maarif edinme, kalb ve ruh temizliğini gerektirdiği gibi, onu öğrenme için gayret ve ciddiyeti de gerektirdiği unutul mamalıdır. Dolayısıyla ilim peşinde koşan bir şahıs maneviyata önem vermesi yanında öğrenim ve benzeri ilmi meşguliyetler için de bütün gayretini sarfet melidir. Büyük alimlerin her birinin ilmi hayatlarına bir göz attığımızda bu gerçeği tastik etmemiz kolaylaşır. Çünkü onlar nefislerini temizlemede ve Allah'a yaklaşma yolunda bütün gayretleriyle birlikte araştırma ve mutalaaya da büyük önem vermiş ve bu yolda bir çok ıstırap ve zorluklara katlan­mışlardır. Gece gündüz demeden ilmin nuruna kavuşmak için ömürlerini aramayla geçirmişlerdir. Yine ilim ve bilgi edinmek hakkındaki rivayetlere de göz atacak olursak bu gerçeği açıkça görürüz. Zira, hadisler bizleri, ibadet ve takvaya vs. davet ettiği gibi ilim edinmek için çaba ve gayret göstermeğe de teşvik etmektedir. İmam Sadık (a.s) bu konuda şöyle buyurmaktadır: "Derin okyanuslara dalmakla ve kendinizi zorluklara atmakla da olsa ilim öğrenin."(30) Hz. Ali de şöyle buyurur: "İlim rahatlık içinde olmakla öğrenilmez."(31)

 İlim taleb edenlerin bu hakikatlere dikkat edip ilmin hakikat ve nurundan yararlanarak kendilerini ve toplumu hidayet ve kemale doğru sevketmeleri umuduyla.

 
Dipnotlar:

        1- Zümer/9.
        2- Mücadele/11.
        3- Tin/4 ve 5.
        4- Bakara/129 ve 152, Al-i İmran/164, Cuma/2.
        5- el Hayat, c.1, s.35.
        6- Mişkat-ul Envar, s.243 (Necef baskısı.)
        7- Nur-us Sekaleyn, c.5, s.392.
        8- Bihar, c.1, s.224.
        9- Gurer-ul Hikem, c.2, s.7, (üniversite baskısı)
        10- Gurer-ul Hikem, c.2, s.63.
        11-Kenz-ul Ummal, H:2883, Gurer-ul Hikem, c.1, s.188, 212 ve c.3, s.210.
        12- Nehc-ül Belağa (Feyz-u Kaşani), Hikmetli sözler/280, Gurer-ul Hikem, c.2, s.125, c.4, s.624, c.6, s.403 ve Tuhef-ul Ukul/266.
        13- Esrar-uş Şeriat ve Etvar-ut Tarikat/18.
        14- Enfal/29.
        15- Talak/2; Enkebut/69; Kehf/65.
        16- Bihar, c.1, s.226.
        17- Uddet-ud Dâi, s.218.
        18- Kafi, c.2, s.16. Diğer rivayetler için Uyun-u Ahbar-ir Rıza, 258'e, Hakaik-ül Feyz, s.438'e ve İhya-ul Ulum, s.191'e müracaat edilsin.
        19- Hakaik-ul Feyz, 439, Beyrut baskısı.
        20- Mecma-ul Bahreyn, c.2, s.5.
        21- Lümet-ül Dimeşkiyye, c.3, s.66.
        22- Gurer-ul Hikem. c.4, s.77.
        23- Casiye/23.
        24- Nehc-ül Belaga (Feyz-ul Kaşani), Hikmetli sözler, 107.
        25- Gurer-ul Hikem, c.4, s.109.
        26- Gurer-ul Hikem, c.2, s.422.
        27- Gurer-ul Hikem, c.6, s.117.
        28- Gurer-ul Hikem, c.4, s.582.
        29- el Hayat, c.1, s.284.
        30- el Hayat, c.1, s.40.
        31- Gurer-ul Hikem, c.6, s.387.