Yine bir ekim günü tüm dünyanın gözü kulağı İsviçre'deki Zürih Üniversitesi'ndeydi. İngiliz devlet adamı Winston Churchill, İkinci Dünya Savaşı sonrası bu üniversiteden Sovyetler Birliği'ne seslenmişti. 'Özgür ve Birleşik Avrupa'nın doğuşunu ve Avrupa'da yeni bir döneme girildiğini haber vermişti. Aynı üniversite, tarihî bir buluşmaya daha ev sahipliği yaptı 10 Ekim'de. İsviçre'nin arabuluculuğunda, Türkiye ile Ermenistan arasında 2007'den bu yana sürdürülen müzakerelerin ilk bağlayıcı imzaları atıldı. 176 yıllık üniversite bu kez Kafkasya'daki yeni döneme tanıklık ediyordu.

Türkiye ile Ermenistan ilişkilerini normalleştirmeye yönelik 'Türkiye ile Ermenistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına Dair Protokol' ve 'Türkiye ile Ermenistan Arasında İlişkilerin Geliştirilmesine Dair Belge'yi Ankara adına Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Erivan adına da Ermenistan Dışişleri Bakanı Edvard Nalbandyan imzaladı. Kafkaslar'daki 100 yıllık tabuları yıkmaya namzet metinlerin imza töreninde ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ve Fransa Dışişleri Bakanı Bernard Kouchner de hazır bulundu. Ankara'nın ısrarı üzerine Zürih'e gelen bu üç dışişleri bakanı, Ermeni işgali altındaki Azeri toprakları sorununun çözümü için çalışan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nın (AGİT) eş başkanları aynı zamanda. AB'nin Dış Politikadan Sorumlu Yüksek Temsilcisi Javier Solana, AB Dönem Başkanı İsveç'in Dışişleri Bakanı Carl Bildt de tarihî buluşmaya şahitlik edenlerdendi. Törenin aile fotoğrafı yeni sürecin uluslararası konjonktürle ve dengelerle örtüştüğünü yansıttı.

Ankara ile Erivan arasındaki ilişkilerin normalleşmesi, sınırların açılması ve diplomatik bağların kurulmasını öngören belgelerin imzalanması kritik bir dönemi başlattı aynı zamanda. Şimdi gözler her iki ülkenin meclislerinde. Zira sürecin işlemesi için protokollerin meclislerde onaylanması gerekiyor. Protokolün TBMM'den geçmesi, Ermenistan'ın işgal ettiği Azeri topraklarından çekilmesine bağlı. Hâlihazırda sürecin sorunsuz işlediği görülüyor. Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan'ın 14 Ekim'de Bursa'da oynanan Türkiye-Ermenistan maçına gelişi ve karşılaşmanın baştan sona dostluk içinde seyretmesi bunun en büyük kanıtı.

10 Ekim'de ayrıca, Türkiye'nin yıllardır kurulmasını istediği (1915 olaylarının tam anlaşılması için) ortak tarih komisyonunun temeli atıldı. Sürecin doğru işlemesi durumunda, oluşturulacak Hükümetlerarası Komisyon'un bir alt komisyonu bu görevi üstlenecek. Komisyon döneme ışık tutan arşivleri inceleyerek protokollerde atıf yapılmayan '1915 olayları'nı inceleyecek. Böylece mesele politik alandan bir nebze olsun tarihî zemine taşınacak. Ancak uzmanlar dönemin objektif olarak aydınlatılması için Türkiye ve Ermenistan'ın yanı sıra Rusya, ABD ve İngiltere'deki belgelerin değerlendirmeye tabi tutulması gerektiğini ifade ediyor. Aksiyon'un ABD'deki bir arşivden çıkardığı 1890'lara ait belge uzmanların bu yaklaşımını doğruluyor âdeta.

1893-1896 arasında ABD Büyükelçisi olarak İstanbul'da görev yapan Alexander Watkins Terrell'e (1827-1912) ait bu yazı, Terrell'in İstanbul'da bulunduğu sırada Sultan II. Abdülhamid'le yaptığı bir görüşmeyi yansıtıyor. Eşiyle birlikte Yıldız Sarayı'na kabul edilen Büyükelçi Terrell, o dönemde sınırlı sayıda yabancıya nasip olan bu olayın tüm ayrıntılarını Century Magazine isimli dergiye (aylık) yazmış. Sultan'a yönelttiği sorulara aldığı cevapların yanı sıra İstanbul, Yıldız Sarayı ve Sultan'a ait izlenimlerine de yer veriyor Terrell. 6 sayfalık metin, derginin Kasım 1897 sayısında yayımlanmış. Bahse konu dergi, ABD Kongre Kütüphanesi'nde kamuya açılmış. Terrell, yazısının büyük bölümünü o günlerde Batı'da tartışılan Osmanlı Ermenilerine ayırmış. II. Abdülhamid ile Osmanlı devletinin meseleye yaklaşımını bizzat Sultan'ın ifadeleriyle aktarmış. Görüşme 1890'larda gerçekleştiği için, Ermeni meselesinin Avrupa ve ABD'de nasıl algılandığını, dönemin diaspora Ermenileri ile onları destekleyen Hıristiyan misyonerlerin tutumlarını yansıtıyor. Yani 1915'e uzanan sürecin sinyalleri değerlendiriliyor. Hem de Sultan Abdülhamid'in verdiği cevaplar, örnekler üzerinden...

19 Mart'ta, bir cuma selamlığının ardından Saray'a davet edilir Terrell. Yabancı diplomatları Sultan'a takdim eden Münir Paşa ve Terrell'in tercümanı Gargiulo'nun da hazır bulunduğu görüşme 2 saatten fazla sürer. Sultan II. Abdülhamid, Terrell'e devletin azınlıklara bakış açısından siyasi özgürlüklere, hatta Ermenilerin hayat standartlarına kadar çok yönlü bir değerlendirme yapar. Konuşmasını örneklerle somutlaştırır. Terrell'in yönelttiği sorulara cevaplar ve ABD halkına yönelik mesajlar verir. Görüşme sonunda ABD'li Büyükelçi'den görüşmenin içeriğini Amerikalılara aktarmasını talep eder. Bu isteğini daha sonra İstanbul'dan ayrılırken görüştüğü Terrell'e ikinci kez tekrarlar: "Türk hükûmetinin Ermeni ırkına yönelik uygulamalarını Amerikan halkı da bilsin." Terrell, yazısını bu sözü tutmak üzere kaleme aldığını belirtiyor.

Ermeni meselesinin Batı'da kasıtlı olarak yanlış yansıtıldığı fikrini savunan Terrell, bu konudaki düşüncelerini Sultan'a da anlatmış. Hatta İstanbul'dan ayrılmasından sonra da Türkleri 'Ermeni düşmanı' gösteren değerlendirmelere karşı yazılar kaleme almış. Mesela 26 Nisan 1900'de New York Times'ta çıkan bir değerlendirmesinde Tanzimat'tan dolayı Sultan'ı eleştirenlere şöyle sesleniyor: "Onu dürüst bir insan olarak görüyorum. Kendisini gayet iyi tanıyorum ve inanıyorum ki Avrupa'da iken karşılaştığım en entelektüel insan."

Terrell'in İstanbul, Yıldız ve Abdülhamid izlenimleri de hayli renkli. O dönemde İstanbul'da yaşayan 52 Amerikalıdan bir ikisi dışındakilerin misyoner eğitimciler olduğunu aktarıyor. Yıldız Sarayı için 'Avrupa'daki herhangi bir saraydan daha etkileyici' nitelemesinde bulunuyor. Ayrıca Saray kapılarında silahlı görevlilerin bulunmadığına vurgu yapıyor. Görüşmeyle ilgili detaylar gayet vurgulu: "Birçok kimse tarafından 'taçlı katil' olarak görülen bu yalnız idareci, alçak ve müzikal bir sesle en asil duyguları dile getiriyor, yüzündeki babacan ve sempatik ifade, onun yanına kabul edilmiş ve onu zalim olarak görenlere daimi bir bulmaca gibi. Konuşurken, atlas sırma ile işlenmiş bir divana oturdu. Aramızda, üzerinde kendisinin sık sık içtiği sigaralar olan, mozaik işlemeli küçük bir masa vardı. Konuşurken, mücevherli altın bardaklarda çay ikram edildi. Oda, 16. Louis tarzında mobilyalarla döşenmişti. Duvarları, bazıları muhteşem olan resimler, ipek halılar ve eşsiz tasarıma sahip bir Türk kilimi süslüyordu."

Terrell, 1897'de ABD Dışişleri Bakanı'na yazdığı bir mektupta da Avrupa'da Osmanlı için yayılan 'Hasta Adam' tabirinin doğru olmadığını, Osmanlı'nın silah kapasitesini ve 106 milyonluk inançlı Müslüman dünyasının Sultan'a olan bağlılığını nazara vererek açıklıyor. Terrell, 1893'te ABD'de sahnelenmek istenen, Hz. Muhammed'i (sas) olduğundan farklı gösteren 'Muhammed' adlı tiyatro oyununun kaldırılmasına da aracılık etmiş. Büyükelçi Terrell'in samimi değerlendirmeleri özellikle ABD'deki Ermenileri çileden çıkarmış. 1912 yılında ölene kadar birçok kez yıpratılmaya çalışılmış, kaleme aldığı bu yazıdan ötürü. Ancak o, çizgisini ölene dek korumuş.

Aksiyon